Περιβαλλοντική Ευθύνη- Θεσμικό Πλαίσιο και Εφαρμογή (Σοφία Ε. Παυλάκη, Δικηγόρος, ΜΔΕ Περιβαλλοντική Πολιτική)
Με τον όρο «περιβαλλοντική ευθύνη» νοείται το σύστημα
διατάξεων που ρυθμίζουν την υποχρέωση και τη διαδικασία πρόληψης και
αποκατάστασης της ζημίας, την οποία απειλείται να υποστεί ή έχει υποστεί κάποιο
περιβαλλοντικό αγαθό, θεωρούμενο είτε ως μεμονωμένο στοιχείο της φύσης είτε ως
σύνολο φυσικών στοιχείων που βρίσκονται μεταξύ τους σε αλληλεξάρτηση και
αλληλεπίδραση.
Η έννοια της περιβαλλοντικής ευθύνης ακολούθησε μια
μακρόχρονη πορεία σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο όσο και στον χώρο του
εθνικού μας δικαίου, μέχρι να αποκρυσταλλωθεί και να ισχύσει στη σημερινή της
μορφή. Στα προβλήματα που επηρέασαν μεταπολεμικά το παγκόσμιο κοινωνικοπολιτικό
και οικονομικό γίγνεσθαι προστίθεται στην εποχή μας η συνεχώς μεταβαλλόμενη
πραγματικότητα που επιβάλλουν η οικονομική αστάθεια, η κρίση της δημοκρατίας,
της ειρήνης και της ασφάλειας, ο καταναλωτισμός και η κοινωνική ανισότητα, σε
συνδυασμό με την κλιματική αλλαγή, τη φτώχεια και την απερήμωση μεγάλων
εκτάσεων του πλανήτη. Τούτο καθιστά την περιβαλλοντική ευθύνη, ως πλέγμα
κανόνων δικαίου, ρυθμίσεων και διαδικασιών, έναν καθοριστικής σημασίας θεσμό
του σύγχρονου δικαίου προστασίας του περιβάλλοντος και των στοιχείων που
συναποτελούν τον ζωτικό χώρο του ανθρώπου.
Παράλληλα, το εύρος και η εμβέλεια του πεδίου εφαρμογής και
των ρυθμίσεων που εισάγει, όσον αφορά την πρόληψη και καταστολή της
περιβαλλοντικής ζημίας, έχουν αναγάγει την περιβαλλοντική ευθύνη σε θεμελιώδη
μηχανισμό αποτίμησης της οικολογικής βλάβης, δοθέντος ότι προσφέρει το βασικό
ρυθμιστικό πλαίσιο για την επιβολή των αναγκαίων μέτρων αποτροπής επέλευσης
περιβαλλοντικής ζημίας, επαναφοράς του τρωθέντος περιβαλλοντικού κεφαλαίου στη
φυσική του κατάσταση, αποτίμησης της συμμετοχής των υπαιτίων στη ζημία και επιμέτρησης
και καταμερισμού του κόστους της αποκατάστασης με την επιβολή κυρώσεων και την
πρόβλεψη υποχρέωσης υλικών ενεργειών και καταβολής αποζημίωσης.
Στο βιβλίο αναλύεται διεξοδικά η έννοια της περιβαλλοντικής
ευθύνης, όπως αποτυπώθηκε στην πορεία της μέσα από τα νομοθετικά κείμενα που
οδήγησαν σταδιακά στην πρόβλεψη και ρύθμισή της στον σύγχρονο κόσμο. Το έργο
επιμερίζεται σε δύο (2) κύρια μέρη: Μέρος Ι - «Θεσμικό πλαίσιο της
περιβαλλοντικής» και Μέρος ΙΙ - «Η περιβαλλοντική ευθύνη στην πράξη».
Στο Μέρος Ι παρουσιάζονται τα σημαντικότερα νομοθετικά και
συναφή κείμενα που λειτούργησαν ως βασικά θεωρητικά και νομικά ερείσματα για
την εμπέδωση και κατοχύρωση της περιβαλλοντικής ευθύνης στον χώρο του διεθνούς
δικαίου, της νομοθεσίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, των διατάξεων του εθνικού μας
δικαίου και του ισχύοντος νομοθετικού πλαισίου.
Στην ενότητα Α΄ του Μέρους Ι αναλύεται η εξέλιξη του θεσμού
της περιβαλλοντικής ευθύνης στον διεθνή χώρο με κυριότερες αναφορές στις
διεθνείς Διακηρύξεις της Στοκχόλμης του 1972 και του Ρίο του 1992, στη συμβολή
της Επιτροπής Διεθνούς Δικαίου (ΕΔΔ), στις Οδηγίες UNEP (United Nations Environment
Programme) καθώς επίσης και στη Συνθήκη του Λουγκάνο, της 21ης Ιουνίου 1993, σχετικά
με την αστική ευθύνη για ζημίες που οφείλονται σε επικίνδυνες δραστηριότητες
στον τομέα του περιβάλλοντος, η οποία ωστόσο ουδέποτε εφαρμόσθηκε.
Ακολούθως, στην ενότητα Β΄ του Μέρους Ι παρουσιάζεται το
δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης σχετικά με την περιβαλλοντική ευθύνη εκκινώντας
από τα προκαταρκτικά, μη δεσμευτικά κείμενα της Πράσινης και Λευκής Βίβλου. Εν
συνεχεία, εξετάζονται οι γενικές αρχές του δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης που
διαμόρφωσαν την έννοια της περιβαλλοντικής ευθύνης και συγκεκριμένα, η αρχή «ο
ρυπαίνων πληρώνει», οι αρχές της «πρόληψης» και της «προφύλαξης» (προληπτικής
δράσης), η αρχή της «επανόρθωσης των καταστροφών του περιβάλλοντος κατά
προτεραιότητα στην πηγή» καθώς επίσης και οι συναφείς αρχές «της αειφορίας» και
της «απαίτησης υψηλού επιπέδου προστασίας του περιβάλλοντος».
Η αναφορά στο δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης ολοκληρώνεται με
την παρουσίαση της Οδηγίας 2004/35/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του
Συμβουλίου, της 21ης Απριλίου 2004, που αποτελεί το κατ΄ εξοχήν νομοθετικό
κείμενο της ΕΕ για την περιβαλλοντική ευθύνη και το επιστέγασμα της πολιτικής
της όσον αφορά την πρόληψη και αποκατάσταση της περιβαλλοντικής ζημίας.
Οι διατάξεις της εθνικής εννόμου τάξεως που ρυθμίζουν και
αφορούν την περιβαλλοντική ευθύνη εξετάζονται στην ενότητα Γ΄ του Μέρους Ι του
έργου, αρχικά με την απόδοση του νομοθετικού πλαισίου που ίσχυε πριν την έκδοση
του πδ/τος 148/2009, με το οποίο ενσωματώθηκε στο ελληνικό δίκαιο η Οδηγία
2004/35/ΕΚ για την περιβαλλοντική ευθύνη.
Ειδικότερα αναλύονται: α) η αστική
ευθύνη για ζημία στο περιβάλλον κατά το άρθρο 29 του ν. 1650/1986 και β) η
ευθύνη από διακινδύνευση.
Στη συνέχεια, στην ενότητα αυτή, παρουσιάζεται το ισχύον
νομοθετικό πλαίσιο για την περιβαλλοντική ευθύνη, όπως καθορίζεται από τις
διατάξεις του πδ/τος 148/2009 σχετικά με
τη διαδικασία για την πρόληψη και αποκατάσταση της περιβαλλοντικής βλάβης.
Αναλύονται ειδικότερα:
α) οι θεσμικές ρυθμίσεις για την περιβαλλοντική ευθύνη που
καθιερώνονται με το πδ/γμα 148/2009 σχετικά με τον σκοπό και το πεδίο εφαρμογής
του πδ/τος, την αρμόδια αρχή (ΥΠΕΝ) και το Συντονιστικό Γραφείο Αντιμετώπισης
Περιβαλλοντικών Ζημιών (ΣΥΓΑΠΕΖ),
β) οι ουσιαστικές ρυθμίσεις για την περιβαλλοντική ευθύνη,
που κυρίως αφορούν την πρόληψη και αποκατάσταση της περιβαλλοντικής ζημίας, την
ανάληψη δράσης αποκατάστασης και τα σχετικά με τις δαπάνες πρόληψης και
αποκατάστασης, όπου εξετάζονται ειδικότερα θέματα απαλλαγής, αναγκαστικής
είσπραξης δαπανών, παραγραφής σχετικών αξιώσεων, ανάληψης, αναζήτησης και
καταλογισμού δαπανών και
γ) ορισμένες ειδικές διατάξεις, όπως προβλέπονται από το
πδ/γμα 148/2009 και συγκεκριμένα, τα θέματα χρηματοοικονομικής ασφάλειας,
συνεργασίας με άλλα κράτη μέλη της ΕΕ, ελέγχων και επιβολής διοικητικών
κυρώσεων, ένδικης προστασίας και κατάρτισης της προβλεπομένης εκθέσεως.
Στο Μέρος ΙΙ του βιβλίου η παρουσίαση της νομοθεσίας
συνοδεύεται από τα σημαντικότερα παραδείγματα της νομολογίας των δικαστηρίων
της χώρας μας και του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που ερμήνευσαν και
αποτύπωσαν την έννοια και το περιεχόμενο της περιβαλλοντικής ευθύνης κατά την
εκδίκαση των σχετικών υποθέσεων που τα απασχόλησαν, εξεταζόμενα ως αυτοτελείς
μελέτες εφαρμογής. Ειδικότερα στο Μέρος ΙΙ αποδίδονται, ως προς τις κυριότερες
σκέψεις τους, σημαντικές δικαστικές αποφάσεις που αφορούν:
α) Την περιβαλλοντική ευθύνη κατά τον ν. 1650/1986 και
συγκεκριμένα:
- Την αστική ευθύνη κατά το άρθρο 29 του ν. 1650/1986,
σχετικά με την οποία εξετάζεται η απόφαση του Πολυμελούς Πρωτοδικείου Πειραιώς
464/2014, η οποία εξεδόθη για το ναυάγιο του κ/ζ «Sea Diamond» και την
περιβαλλοντική προστασία της Καλντέρας Σαντορίνης. Η απόφαση αυτή αποτελεί μια
εξαιρετικά σπάνια περίπτωση για τα νομολογιακά χρονικά, κατά την οποία
δικαστήριο της χώρας μας εφάρμοσε τη διάταξη του άρθρου 29 του ν. 1650/1986 για
τον προσδιορισμό της περιβαλλοντικής βλάβης και την επιβολή της υποχρέωσης
λήψης μέτρων αποκατάστασης στο ευαίσθητο και αυστηρά προστατευόμενο οικοσύστημα
του κόλπου της Καλντέρας.
- Την επιβολή διοικητικών κυρώσεων του άρθρου 30 του ν.
1650/1986 και συγκεκριμένα τις αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας: ΣτΕ
798/2016 σχετικά με τη διαχείριση στερεών αποβλήτων, ΣτΕ 1784/2015 που αφορά
υπόθεση διάθεσης επικίνδυνων αποβλήτων στην περιοχή του Ασωπού ποταμού και ΣτΕ
59/2017 επί υποθέσεως που αφορούσε τη διακοπή λειτουργίας ρυπογόνου
βιομηχανικής μονάδας.
- Την ποινική ευθύνη κατά το άρθρο 28 του ν. 1650/1986, όπου
εξετάζονται οι αποφάσεις του Αρείου Πάγου: ΑΠ 930/2014, σχετικά με υπόθεση
περιβαλλοντικής υποβάθμισης από απορρίψεις θερμοκηπίου και ΑΠ 515/2015 στο
πλαίσιο διαφοράς από παράνομες αποθέσεις σε ακάλυπτο χώρο εργοστασίου.
β) Την ευθύνη από διακινδύνευση, στο πλαίσιο της οποίας
εξετάζονται η απόφαση ΜΠρΧαλκίδος 1158/2010 που εξεδόθη επί υποθέσεως προσβολής της
προσωπικότητας από περιβαλλοντική βλάβη που προκλήθηκε από την κατανάλωση
μολυσμένου ύδατος με εξασθενές χρώμιο στην κοιλάδα του Ασωπού ποταμού καθώς
επίσης και δικαστικές αποφάσεις σχετικές με υποθέσεις περιβαλλοντικής
επιβάρυνσης από εγκαταστάσεις κεραιών κινητής τηλεφωνίας, όπου ειδικότερα παρουσιάζονται
οι ακόλουθες δικαστικές αποφάσεις: η απόφαση του Μονομελούς Πρωτοδικείου
Ηρακλείου 3064/2008 σχετικά με την εφαρμογή της αρχής της προφύλαξης, η απόφαση
της Ολομέλειας του Συμβουλίου της Επικρατείας 1264/2005, με την οποία
ερμηνεύθηκε η αρχή της πρόληψης, οι αποφάσεις ΣτΕ 4423/2010 και ΣτΕ 1943/2017,
που αφορούν τους όρους περιβαλλοντικής αδειοδότησης των εν λόγω εγκαταστάσεων,
η απόφαση του Τριμελούς Πλημμελειοδικείου Βόλου 3325/2005 επί υποθέσεως
σχετικής με την απομάκρυνση κεραίας κινητής τηλεφωνίας από δημόσιο κτήριο, την
απαλλαγή των κατηγορουμένων από τα αδικήματα της αυτοδικίας και της φθοράς
ξένης ιδιοκτησίας και την προστασία της δημόσιας υγείας.
γ) Την περιβαλλοντική ευθύνη κατά το πδ/γμα 148/2009, σε
αναφορά με την οποία εξετάζονται οι αποφάσεις: ΣτΕ 976/2015 για υπόθεση
παράλειψης πρόληψης και αποκατάστασης του εδάφους και των υδάτων της περιοχής
του Ασωπού ποταμού και ΣτΕ 975/2015 σχετικά με υπόθεση ρύπανσης του εδάφους και
των υδάτων περιοχής στον ν. Ευβοίας με εξασθενές χρώμιο και νικέλιο.
δ) Νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ, πρ.
ΔΕΚ) για θέματα περιβαλλοντικής ευθύνης, όπου αναλυτικότερα παρουσιάζονται οι
εξής αποφάσεις:
- ΔΕΚ C-236/2001
απόφαση της 9ης Σεπτεμβρίου 2003, Monsanto Agricoltura Italia SpA and others v.
Presidenza del Consiglio dei Ministri and others, σχετικά με υπόθεση που
αφορούσε τη διάθεση γενετικά τροποποιημένων τροφίμων και την αξιολόγηση της
έννοιας του «αβλαβούς».
- ΔΕΕ C‑534/2013
απόφαση της 4ης Μαρτίου 2015, Ministero dell΄ Ambiente κ.λπ. κατά Fipa
Group Srl, με την οποία κρίθηκε το ζήτημα της αδυναμίας προσδιορισμού του
υπευθύνου της ρύπανσης ως προς την επιβολή μέτρων πρόληψης και αποκατάστασης
της περιβαλλοντικής ζημίας.
- ΔΕΕ C‑335/2016 απόφαση της 30ής Μαρτίου 2017, VG Čistoća
d.o.o. κατά Đuro Vladika, Ljubica Vladika, σχετικά με τον υπολογισμό του
κόστους διαχείρισης αποβλήτων και την ερμηνεία και εφαρμογή της αρχής «ο
ρυπαίνων πληρώνει».
- ΔΕΕ C-202/2016 απόφαση της 27ης Απριλίου 2017, Ευρωπαϊκή
Επιτροπή κατά Ελληνικής Δημοκρατίας, που αφορούσε ζητήματα διαχείρισης
αποβλήτων και περιβαλλοντικής υποβάθμισης προκληθείσας από την παράνομη
λειτουργία του ΧΥΤΑ Τεμπλονίου Κερκύρας, και
- ΔΕΕ C-142/2016 απόφαση της 26ης Απριλίου 2017, Ευρωπαϊκή
Επιτροπή κατά Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, σχετικά με τη διατήρηση
των φυσικών οικοτόπων και την αρχή της προφύλαξης.
Η εξέταση της νομοθετικής ύλης, των
αρχών, διατάξεων και θεσμών που διέπουν την περιβαλλοντική ευθύνη καθώς επίσης
και των σημαντικότερων σχετικών αποφάσεων της δικαστηριακής πρακτικής, αποδίδει
εύστοχα το εύρος και τη μεγάλη σπουδαιότητα του θεσμού της περιβαλλοντικής
ευθύνης για το δίκαιο του περιβάλλοντος και τον ανθρώπινο βίο εν γένει.
Το έργο αποσκοπεί να καταστήσει προσιτό στον αναγνώστη του
το σύνθετο πλέγμα των κανόνων που διαμορφώνουν το θεσμικό και νομοθετικό
πλαίσιο και τη διαδικασία πρόληψης και αποκατάστασης της περιβαλλοντικής
βλάβης. Περαιτέρω το βιβλίο φιλοδοξεί να καταδείξει τη σπουδαία αποστολή της
περιβαλλοντικής ευθύνης και τον καθοριστικό ρόλο της στο δικαιικό σύστημα που
διέπει την περιβαλλοντική προστασία στη σύγχρονη διεθνή, ευρωπαϊκή και εθνική
έννομη τάξη, με απώτερο στόχο να συμβάλει εποικοδομητικά στην προσπάθεια για
ουσιαστική και αποτελεσματική εμπέδωση και εφαρμογή των κανόνων και αρχών που
ρυθμίζουν την προστασία του περιβάλλοντος. (εκδόσεις: ΝΟΜΟΡΑΜΑ.ΝΤ, Αθήνα - Μάιος 2018, σελ.262). Δείτε τα αναλυτικά περιεχόμενα του βιβλίου εδώ
Σχόλια