Η κοινωνική εταιρική ευθύνη στον τομέα του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων γίνεται υποχρεωτική

Της Μπίας Τσολάκη, Δικηγόρου*

Μία ενθαρρυντική διεθνής νομοθετική τάση έχει αρχίσει να καταγράφεται την τελευταία δεκαετία αναφορικά με την κοινωνική εταιρική ευθύνη στον τομέα του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων με την ανάληψη νομοθετικών δράσεων για να καταστεί από εθελοντική υποχρεωτική.

Την εξέλιξη αυτή έχει κυοφορήσει μία σημαντική πρωτοβουλία του Συμβουλίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών (UN Human Rights Council), η οποία το 2011 υιοθέτησε ομόφωνα τις Κατευθυντήριες Αρχές για τις επιχειρήσεις και τα ανθρώπινα δικαιώματα (Guiding Principles on Business and Human Rights)[1] .

Πρόκειται για ένα κείμενο που θέτει τις κατευθυντήριες γραμμές (Guidelines) σχετικά με τα καθήκοντα και τις ευθύνες των κρατών και των επιχειρήσεων αναφορικά με την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η αρχιτεκτονική του στηρίζεται στη λογική των λεγόμενων τριών πυλώνων: α) της προστασίας, β) του σεβασμού και γ) της αποκατάστασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όταν προσβάλλονται[2] .

Η υποχρέωση προστασίας έχει αποδέκτη το κράτος και η εκπλήρωσή της σημαίνει ότι αυτό λαμβάνει όλα τα απαραίτητα μέτρα για να προλαμβάνει, να ερευνά, να τιμωρεί και να αποκαθιστά παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων[3] . H υποχρέωση σεβασμού έχει αποδέκτη τις επιχειρήσεις και συνεπάγεται ότι αυτές οφείλουν να δρουν με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε να προλαμβάνουν, να αμβλύνουν και να αποκαθιστούν την προσβολή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων[4] .

Μάλιστα,προς την κατεύθυνση αυτή, inter alia, σημειώνεται ότι οι επιχειρήσεις οφείλουν να επιδεικνύουν τη λεγόμενη «δέουσα επιμέλεια» (due diligence) προκειμένου να εντοπίζουν, να αμβλύνουν, να προλαμβάνουν και να σφιγμομετρούν την επιρροή που έχουν οι τηρούμενες από αυτές πρακτικές στο σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων[5] .

Όπως είναι εύλογο δε, το προστατευτικό πλαίσιο ολοκληρώνεται με το προαπαιτούμενο της διασφάλισης αποτελεσματικής προστασίας για το φορέα ενός θεμελιώδους δικαιώματος που παραβιάστηκε. Στο ίδιο πνεύμα κινείται και ανάλογη δράση του Ο.Ο.Σ.Α., η οποία ενσαρκώνεται στις Κατευθυντήριες γραμμές για πολυεθνικές εταιρίες (OECD Guidelines for Multinational Enterprises)[6] , οι οποίες μάλιστα υιοθετήθηκαν για πρώτη φορά το 1976 ενώ επί του παρόντος ισχύει η πέμπτη τροποποίησή τους που υιοθετήθηκε το 2011[7] .

Το «χορό» του μετασχηματισμού του παραπάνω νομικού πλαισίου, το οποίο έχει το χαρακτήρα του λεγόμενου «ήπιου δικαίου» (soft law), σε κρατικό νόμο με υποχρεωτικό χαρακτήρα «έσυραν» πρώτες οι Η.Π.Α. με το τον περίφημο νόμο «Magnitsky» (Magnitsky Act), ο οποίος υιοθετήθηκε επί της θητείας του δημοκρατικού προέδρου Barack Obama το Δεκέμβριο του 2012.

Το συγκεκριμένο νομοθέτημα «βαφτίστηκε» με το όνομα ενός, απ’ ό,τι προέκυψε[8] , αδικοχαμένου δικηγόρου (lawyer) και ελεγκτή (auditor), ο οποίος εξιχνίασε μία κολοσσιαία φορολογική απάτη με υψηλά ιστάμενους Ρώσους αξιωματούχους με αποτέλεσμα να ανακριθεί, συλληφθεί και οδηγηθεί στη φυλακή, όπου και πέθανε υπό περιστάσεις που χαρακτηρίστηκαν από ερευνητές ως «συνθήκες βασανισμού»[9] .

Δυνάμει αυτού, απαγορεύτηκε σε 18 Ρώσους αξιωματούχους και επιχειρηματίες να εισέλθουν στις Η.Π.Α. ενώ πάγωσαν περιουσιακά τους στοιχεία σε τράπεζες των Η.Π.Α. και τους απαγορεύθηκε να έχουν στο μέλλον πρόσβαση στα τραπεζικά συστήματα της χώρας. Μάλιστα, αξίζει να αναφερθεί ότι το πεδίο εφαρμογής του συγκεκριμένου νόμου διευρύνθηκε το 2016 και πλέον σχετικές κυρώσεις έχουν επιβληθεί και σε 44 άλλους υπόπτους για παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε όλο τον κόσμο[10] 

Στην Ευρώπη, πρωτοπόρος στη νομοθέτηση δεσμευτικών κανόνων εταιρικής κοινωνικής ευθύνης αναφορικά με την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων υπήρξε η Γαλλία με το νόμο σχετικά με το «Εταιρικό καθήκον για επαγρύπνηση» του έτους 2017(Νόμος Νο 2017-399, 27 Μαρτίου 2017)[11], ο οποίος πάντως επισημαίνεται ότι επί του παρόντος εφαρμόζεται μόνο σε μεγάλης κλίμακας επιχειρήσεις.

Συγκεκριμένα, αφορά επιχειρήσεις είτε με τουλάχιστον 5.000 εργαζόμενους στην εταιρία και στις θυγατρικές της που είναι εγγεγραμμένες σε γαλλικό μητρώο είτε με τουλάχιστον 10.000 εργαζόμενους στην εταιρία που είναι εγγεγραμμένες σε γαλλικό ή αλλοδαπό μητρώο[12]. Εντελώς πρόσφατα δε, ακολούθησε αυτό το μήνα και το Ηνωμένο Βασίλειο, το οποίο υιοθέτησε λίγες ημέρες νωρίτερα, την 6η Ιουλίου2020, το νόμο «The Global Human Rights Sanctions Regulations 2020» που τέθηκε σε εφαρμογή την ίδια ημέρα[13].

Μάλιστα, ο σκοπός του παραπάνω νόμου, όπως ορίζεται νομοθετικά, είναι αφενός μεν να αποτρέψει και αφετέρου να επιβάλει λογοδοσία για πράξεις που σχετίζονται με το δικαίωμα στη ζωή (right to life), το δικαίωμα να μην υποβληθεί κάποιος σε βασανιστήρια ή σε βίαιη, απάνθρωπη ή μειωτική μεταχείριση ή τιμωρία (right not to be subjected to torture or cruel, inhuman or degrading treatment or punishment), το δικαίωμα να ελευθερωθεί κάποιος από καθεστώς σκλαβιάς (the right to be free from slavery), το δικαίωμα να μην τεθεί κάποιος σε καθεστώς δουλείας (right not to be held in servitude) και τέλος το δικαίωμα να μην υποβληθεί κάποιος σε αναγκαστική εργασία (right not to be required to perform forced or compulsory labour). 

Κατ’ εφαρμογή του, στα βήματα του νόμου «Magnitsky», ήδη έχει επιβληθεί σε συνολικά 49 υποκείμενα, φυσικά πρόσωπα και άλλες οντότητες[14], [15] καθεστώς κυρώσεων για κατηγορίες που συνδέονται με τις παραπάνω σοβαρές παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Από αυτό το σημείο και πέρα, ανάλογες νομοθετικές πρωτοβουλίες ζυμώνονται έντονα στη Γερμανία[16] και την Ελβετία[17].

Με το δεδομένο ότι το αντικείμενο του νομικού προβληματισμού του εκάστοτε εθνικού νομοθέτη «προδίδει» αδιάψευστα και το επίπεδό του, το γεγονός ότι ορισμένες χώρες είναι τόσο μπροστά στα θέματα που επιβάλλεται από τα «σημεία των καιρών» να βρίσκονται ψηλά στη νομοθετική «ατζέντα» εξηγεί για ποιο ακριβώς λόγο θεωρούνται θεσμικά προηγμένες, σε αντίθεση με άλλες έννομες τάξεις που αντιμετωπίζουν ένα αντικείμενο νομοθέτησης, όπως το εξεταζόμενο, ως νομοθετική «πολυτέλεια».

Ευτυχώς, για τα υπόλοιπα κράτη-μέλη της ΕΕ, ο Ευρωπαίος Επίτροπος για τη δικαιοσύνη, Didier Reynders, ανακοίνωσε ότι και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα προωθήσει σχετική ρύθμιση μέσα στο 2021[18]. Ας ελπίσουμε ότι οι νομοθέτες των κρατών-μελών που δε θεωρούν προτεραιότητά τους το θέμα της αποτελεσματικής προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τουλάχιστον να ανταποκριθούν με τον προσήκοντα τρόπο σε αυτό το εξαιρετικά κρίσιμο ευρωπαϊκό κέλευσμα, το οποίο πάντως ευκταίο είναι να αφορά και την προστασία του περιβάλλοντος.

* Η Μπία Τσολάκη είναι Δικηγόρος Θεσσαλονίκης ΜΔΣ Αστικού, Αστικού Δικονομικού και Εργατικού δικαίου της Νομικής Σχολής ΑΠΘ LL.M. in Transnational and European Commercial Law, Mediation, Arbitration and Energy Law of International Hellenic University (IHU) & Υποψήφια Διδάκτωρ Εργατικού Δικαίου της Νομικής Σχολής του ΑΠΘ

____________________

[1] Βλ. σε https://www.ohchr.org/Documents/Publications/GuidingPrinciplesBusinessHR_EN.pdf (τελευταία πρόσβαση την 30.07.2020 17.31μ.μ.).

[2] Βλ. για συνοπτική παρουσίαση σε https://www.ohchr.org/Documents/Issues/Business/Intro_Gui ding _PrinciplesBusinessHR.pdf (τελευταία πρόσβαση την 30.07.2020 17.39 μ.μ.).

[3] ibid.

[4] ibid.

[5] ibid.

[6] Βλ. σε http://www.oecd.org/daf/inv/mne/48004323.pdf (τελευταία πρόσβαση την 30.07.2020 18.10 μ.μ.).

[7] Βλ. τις Κατευθυντήριες γραμμές για την υπεύθυνη εταιρική συμπεριφορά του Ο.Ο.Σ.Α., οι οποίες επεξηγούν τον τρόπο πρακτικής εφαρμογής των Κατευθυντήριων γραμμών για πολυεθνικές εταιρίες του Ο. Ο.Σ.Α. σε http://mneguidelines.oecd.org/duediligence/ (τελευταία πρόσβαση την 30.07.2020 18.23μ.μ.).

[8] https://www.washingtonpost.com/news/the-fix/wp/2017/07/14/the-magnitsky-act-explained/ (τελευταία πρόσβαση την 30.07.2020 18.41μ.μ.).

[9] Βλ. σε https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2011/01/20/AR20110120 03237.html ?nav= emailpage&itid=lk_inline_manual_10 (τελευταία πρόσβαση την 30.07.2020 18.53μ.μ.).

[10] ibid.

[11] Η αγγλική απόδοση είναι «French Law on corporate duty of vigilance».

[12] Βλ. σε https://www.herbertsmithfreehills.com/latest-thinking/respecting-human-rights-a-snapshot-ofthe-french-law-on-the-corporate-duty-of (τελευταία πρόσβαση την 30.07.2020 19.21μ.μ.).

[13] Βλ. για το κείμενο του νόμου σε https://www.legislation.gov.uk/uksi/2020/680/made (τελευταία πρόσβαση την 30.07.2020 19.28μ.μ.).

[14] Βλ. Herbert Smith Freehills, UK autonomous sanctions underline importance of human rights due diligence, σε https://www.lexology.com/library/detail.aspx?g=f60309ed-748d-41be-82de-039c38a 13 e5e&utm_source=Lexology+Daily+Newsfeed&utm_medium=HTML+email+-+Body+-+General+section&utm_campaign=Lexology+subscriber+daily+feed&utm_content=Lexology+Daily+Newsfeed+2020-07-30&utm_term= (τελευταία πρόσβαση την 30.07.2020 19.36μ.μ.).

[15] Βλ. τη λίστα σε https://www.gov.uk/government/publications/the-uk-sanctions-list (τελευταία πρόσβαση την 30.07.2020 19.38μ.μ.).

[16] Βλ. https://www.herbertsmithfreehills.com/latest-thinking/supply-chain-law-in-germany-currentsteps-towards-a-mandatory-human-rights-due (τελευταία πρόσβαση την 30.07.2020 20.08μ.μ.).

[17] Βλ. https://www.herbertsmithfreehills.com/latest-thinking/switzerland-to-hold-referendum-onproposed-human-rights-due-diligence-law (τελευταία πρόσβαση την 30.07.2020 20.10μ.μ.)

[18] Βλ. https://www.herbertsmithfreehills.com/latest-thinking/2021-law-will-make-human-rights-duediligence-mandatory-for-eu-companies (τελευταία πρόσβαση την 30.07.2020 20.12μ.μ.).