Ο ρόλος και τα οφέλη των οικολογικών σημάτων

Της Γεωργίας Τσάκνη, Δρος Νομικής ΔΠΘ

1. Ορισμός και χαρακτηριστικά οικολογικού σήματος

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως τα οικολογικά σήματα αποτελούν μία σημαντική έννοια, στο πλαίσιο της περιβαλλοντικής διαχείρισης, τόσο σε εθνικό, όσο και σε διεθνές επίπεδο. Στο εν λόγω άρθρο επιχειρείται μία προσπάθεια παρουσίασης των χαρακτηριστικών, της αξίας και της νομολογίας των οικολογικών σημάτων.

Τα οικολογικά σήματα είναι ετικέτες που υποδεικνύουν στους καταναλωτές ότι τα προϊόντα που τις φέρουν είναι φιλικά προς το περιβάλλον, σε σχέση με άλλα ανταγωνιστικά προϊόντα. Συχνά χρησιμοποιούνται για να παρουσιάσουν πολύπλοκες περιβαλλοντικές πληροφορίες στους καταναλωτές με απλοϊκό τρόπο[1].

Ο Διεθνής Οργανισμός Τυποποίησης (ISO) αναγνωρίζει τρεις τύπους οικολογικής σήμανσης[2]:

• Τα οικολογικά σήματα Τύπου Ι είναι αυτά που βασίζονται στα κριτήρια ελέγχου τρίτων οργανισμών με βάση την ανάλυση κύκλου ζωής ενός προϊόντος. Τα οικο-σήματα Τύπου Ι απονέμονται από ανεξάρτητους οργανισμούς σε παραγωγούς και κατασκευαστές που αποδεδειγμένα χρησιμοποιούν πρακτικές και πρώτες ύλες «φιλικές προς το περιβάλλον» με σκοπό τα προϊόντα τους να διαφοροποιηθούν σημαντικά έναντι ανταγωνιστικών προϊόντων στον ίδιο κλάδο.
• Τα οικολογικά σήματα Τύπου ΙΙ είναι αυτά που αναδεικνύουν τους ισχυρισμούς των κατασκευαστών τους. Για παράδειγμα «κατασκευασμένο κατά 40% από ανακυκλωμένα υλικά». Αποτελούν ένα πρόγραμμα με το οποίο ο ενδιαφερόμενος παραγωγός προϊόντος ή πάροχος υπηρεσίας αποδίδει μόνος του στο προϊόν του περιβαλλοντικά φιλικά χαρακτηριστικά[3]. Όταν μια εταιρεία προβαίνει εθελοντικά σε μια αυτο-δήλωση, αναφέρεται σε μία περιβαλλοντική πτυχή ενός προϊόντος, σε ένα συστατικό του προϊόντος ή στη συσκευασία. Επίσης, όταν η εν λόγω φιλοπεριβαλλοντική διάσταση κατασκευάζεται στο προϊόν, στη συσκευασία προϊόντων, στη βιβλιογραφία προϊόντων ή στη διαφήμιση[4], δημιουργείται ο φερόμενος περιβαλλοντικός ισχυρισμός ή πράσινος ισχυρισμός.
• Τα οικολογικά σήματα Τύπου ΙΙΙ είναι αυτά που παρουσιάζουν εύκολα συγκρίσιμες πληροφορίες βάσει του κύκλου ζωής ενός προϊόντος, αλλά δεν προβαίνουν σε ισχυρισμούς έναντι άλλων ανταγωνιστικών προϊόντων. Οι ετικέτες τύπου III δεν αξιολογούν, ούτε σταθμίζουν την περιβαλλοντική απόδοση των προϊόντων που περιγράφουν[5]. Αυτός ο τύπος περιβαλλοντικών ετικετών εμφανίζει μόνο τα αντικειμενικά δεδομένα και η αξιολόγησή τους εναπόκειται στον αγοραστή[6]. Οι ετικέτες τύπου III βρίσκονται μόνο σε εννέα χώρες[7] και απαιτούν εξαντλητικά δελτία δεδομένων κύκλου ζωής που ονομάζεται «δηλώσεις περιβαλλοντικών προϊόντων» (EPD)[8] .

Τα γνωστότερα και πιο διαδεδομένα οικολογικά σήματα είναι το Ευρωπαϊκό λουλούδι, ο Κύκνος της Νορβηγίας και ο Μπλε Άγγελος. Όσον αφορά το Ευρωπαϊκό λουλούδι, το Ευρωπαϊκό οικολογικό σήμα είναι μέρος της στρατηγικής της Ένωσης για την προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης. Από το 2000, εκτός από προϊόντα περιλαμβάνει και υπηρεσίες. Το οικολογικό σήμα του Νορβηγικού κύκνου εδραιώθηκε το 1989 από τη Νορβηγική Κυβέρνηση και αναγνωρίζεται, εκτός από τη Νορβηγία, στη Σουηδία, τη Φιλανδία, την Ισλανδία και τη Δανία. Ο μπλε άγγελος δημιουργήθηκε το 1978 στη Γερμανία και αποτελεί το πρώτο οικολογικό σήμα που παρουσιάστηκε στην αγορά. Το σήμα αποτελεί ιδιοκτησία του Γερμανικού υπουργείου Περιβάλλοντος και η διαχείρισή του γίνεται από τη Γερμανική υπηρεσία περιβάλλοντος και τον εθνικό οργανισμό πιστοποίησης[9].

Τα οικολογικά σήματα είναι πολύ σημαντικά και προστατεύονται μέσω περιορισμών και συγκεκριμένων διαδικασιών, υπό το πρίσμα νομολογίας.

2.Οφέλη χρήσης οικολογικού σήματος

Τα οφέλη από τη χρήση οικολογικών σημάτων είναι ποικίλα, τόσο για τις επιχειρήσεις, όσο και για το περιβάλλον. Συγκεκριμένα, αναφέρουμε τα κάτωθι[10]:

• Οι επιχειρήσεις μπορούν να ωφεληθούν με διάφορους τρόπους από την χρησιμοποίηση ενός οικολογικού σήματος.
• Βελτίωση της φιλοπεριβαλλοντικής τους εικόνας.
• Εύκολη επικοινωνία με τους καταναλωτές για τα περιβαλλοντικά οφέλη του προϊόντος τους.
• Ξεκάθαρος τρόπος για την διατύπωση περιβαλλοντικών ισχυρισμών.
• Συγκριτικά δεδομένα για τη μέτρηση των περιβαλλοντικών επιδόσεων.
• Διαφοροποίηση του προϊόντος έναντι των ανταγωνιστών.
• Ανταμοιβή από την αγορά για την αξιοποίησης της καινοτομίας
• Συμμετοχή σε μια υγιή αγορά πλήρους ανταγωνισμού που προωθεί τα φιλοπεριβαλλοντικά προϊόντα.

Τα οφέλη για τους καταναλωτές[11] είναι τα εξής:

• Αυξάνουν τις γνώσεις τους για τα φιλοπεριβαλλοντικά προϊόντα, με εύκολα κατανοητό τρόπο.
• Χρησιμοποιούν ορθολογικά κριτήρια για να αγοράζουν καλύτερα προϊόντα. Υπάρχουν και οφέλη για το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο από τη διάδοση των οικολογικών σημάτων.
• Ανακύκλωση και εξοικονόμηση υλικών και πρώτων υλών.
• Μείωση της χρησιμοποίησης των τοξικών ουσιών.
• Αντικατάσταση των επικίνδυνων υλικών από φιλικά προς το περιβάλλον.
• Ενίσχυση γενικότερα των μηχανισμών που εξυπηρετούν τη βιώσιμη ανάπτυξη.

Αναφορικά με τα τουριστικά καταλύματα, εντοπίζονται τα εξής οφέλη από την ύπαρξη των οικολογικών σημάτων[12]:

• Επίδειξη της υψηλής ποιότητας των υπηρεσιών και των περιβαλλοντικών επιδόσεων.
• Οικολογική επίδοση και οικονομικά οφέλη.
• Αίσθηση ευημερίας. Η περιβαλλοντική δέσμευση σε ένα τουριστικό κατάλυμα συνδυάζεται µε υψηλά επίπεδα καθαριότητας,  υγιεινή διατροφή και  ένα υγιές περιβάλλον για τους φιλοξενούμενους και τους εργαζόμενους.
• Ικανοποίηση των προσδοκιών των φιλοξενούμενων.
• Ενίσχυση των εργαλείων marketing.

3.Το ευρωπαϊκό οικολογικό σήμα

Το ευρωπαϊκό οικολογικό σήμα (eu eco label) εισήχθη από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή το 1992, ως ένα σύστημα απονομής οικολογικού σήματος με ισχύ σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή ένωση, στα πλαίσια του 5ου Σχεδίου Δράσης για το Περιβάλλον (5th Environmental Action Plan). Κύριος στόχος του εν λόγω σήματος ήταν η επιδίωξη και η επίτευξη της βιωσιμότητας, μέσω της ενεργούς συμμετοχής του κοινού στην ευρωπαϊκή περιβαλλοντική πολιτική[13].

Η εκτέλεση του οικολογικού σήματος της ΕΕ υπό τη δικαιοδοσία του συμβουλίου οικολογικής σήμανσης του ΗΒ δείχνει την αναταραχή και τις βασικές προκλήσεις στις οποίες πολλές οικολογικές ετικέτες θα μπορούσαν ενδεχομένως να υποκύψουν[14].

Η έννοια της οικολογικής σήμανσης είχε αποκτήσει ευαισθητοποίηση στο Ηνωμένο Βασίλειο στα τέλη της δεκαετίας του 1980, όταν το θέμα του πράσινου καταναλωτισμού έγινε θέμα υψηλού προφίλ. Επίσης, υπήρχαν πολλά οικολογικά σήματα στη βρετανική αγορά που προκαλούσαν σύγχυση στους καταναλωτές. Αρκετές χώρες της ΕΕ αναπτύσσουν τα δικά τους οικολογικά σήματα. Έτσι, η βρετανική κυβέρνηση θεώρησε ότι το Ηνωμένο Βασίλειο ήταν αναγκαίο να δημιουργήσει ένα οικολογικό σήμα κυβέρνησης[15].

Το ευρωπαϊκό οικολογικό σήμα αποτελεί ένα έμμεσο εργαλείο οικονομικής παρέμβασης, το οποίο στοχεύει στην προώθηση προϊόντων που μπορούν να περιορίσουν τις αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον έναντι άλλων[16]. Τα προϊόντα, που δύνανται να αποκτήσουν το οικολογικό σήμα της Ε.Ε. υπό το πρίσμα συγκεκριμένων προϋποθέσεων διακρίνονται στις εξής κατηγορίες[17] :

• Προϊόντα καθαρισμού (απορρυπαντικά, σαπούνια, σαμπουάν, μαλακτικά, καθαριστικά)
•  είδη ένδυσης (υφάσματα, υποδήματα)
•  Στρώματα και κλινοσκεπάσματα
•  Βαφές και βερνίκια
•  Επικαλύψεις δαπέδων
• Ηλεκτρονικές συσκευές (τηλεοράσεις, υπολογιστές)
• Οικιακές συσκευές (λάμπες, ψυγεία, κλιματιστικά)
• Έπιπλα
• Είδη κήπου (λιπάσματα)
• Λιπαντικά
• Προϊόντα χαρτιού (φωτοτυπικό χαρτί)
• Υπηρεσίες: τουριστικά καταλύματα (ξενοδοχεία, μαρίνες, ορεινά καταφύγια, κέντρα υγείας, δημόσια μέσα μεταφοράς, συνεδριακά κέντρα) και camping

Βασικός στόχος των οικολογικών σημάτων είναι να επηρεάσουν τη συμπεριφορά των καταναλωτών για την ενίσχυση του περιβάλλοντος, τη φιλικότητα της παραγωγικής διαδικασίας του προϊόντος και την προστασία της εγχώριας αγοράς. Όσον αφορά την επιβολή αυτών των στόχων, τα οικολογικά σήματα μπορούν να είναι υποχρεωτικά ή εθελοντικά. Επιπλέον, ένα οικολογικό σήμα οφείλει να έχει ένα από τα χαρακτηριστικά των τριών διαφορετικών τύπων, οι οποίοι διαφέρουν, μεταξύ άλλων, στην απαίτηση ενός φιλικού προς το περιβάλλον κύκλου ζωής. Στόχος της χρήσης οικολογικής ετικέτας είναι η προστασία του περιβάλλοντος[18].

Όσον αφορά τα υποχρεωτικά οικολογικά σήματα, αυτά είναι δεσμευτικά για όλα τα προϊόντα μιας ομάδας προϊόντων και υπόκεινται σε μία σειρά περιορισμών ή απαγορεύσεων με τους παραγωγούς που αρνούνται τις φιλικά διακείμενες προς το περιβάλλον προσφορές και δεν μπορούν να αποκτήσουν πρόσβαση στη χώρα επισήμανσης[19].

Αναφορικά με τα εθελοντικά οικολογικά σήματα, αυτά έχουν μικρότερο αντίκτυπο σχετικά με τον περιορισμό εισαγωγής ή την απαγόρευση[20]. Αυτό βασίζεται στο γεγονός ότι αν και είναι εθελοντική η επιβολή των οικολογικών σημάτων, εντούτοις ο παραγωγός του προϊόντος έχει την επιλογή να πληροί τις διατάξεις του οικολογικού σήματος ή όχι. Επιπλέον, ένα εθελοντικό οικολογικό σήμα δεν επηρεάζει ένα προϊόν με αυτόν τον τρόπο, όπως ισχύει με τα υποχρεωτικά οικολογικά σήματα ή τους περιορισμούς εισαγωγής. Η εταιρεία που εξάγει προϊόντα χωρίς σήμανση στη χώρα δεν κινδυνεύει να μην πουλήσει προϊόντα. Αυτά τα προϊόντα θα μπορούσαν να πωληθούν σε χαμηλότερη τιμή από την τιμή προϊόντων με οικολογικό σήμα. Ακόμα και σε αυτήν την περίπτωση, η εταιρεία μπορεί να πουλήσει το προϊόν στη σχετική χώρα. Τα εθελοντικά οικολογικά σήματα ανέρχονται σε ποσοστό της τάξης του 10 έως 20 τοις εκατό των φιλοπεριβαλλοντικών προϊόντων[21].

4.Ευρωπαϊκή νομοθεσία για το οικολογικό σήμα

Η ευρωπαϊκή νομοθεσία για το οικολογικό σήμα είναι πλούσια και ενδιαφέρουσα. Το περιβαλλοντικό σήμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης θεσπίστηκε με τον Κανονισμό (ΕΟΚ) 880/1992 του Συμβουλίου. Πρωταρχικός σκοπός του Κανονισμού είναι «να διαμορφώσει τις συνθήκες για την τελική θέσπιση ενός αποτελεσματικού ανεξάρτητου περιβαλλοντικού σήματος στην Κοινότητα» (Κανονισμός Επιτροπής, προοίμιο). Ακολούθησε τροποποίηση από τον Κανονισμό (ΕΚ) 1980/2000, που τέθηκε σε ισχύ την 24η Σεπτεμβρίου 2000 (ΕΕ L 237 της 21.9.2000), με στόχο την απλοποίηση των διαδικασιών για την απονομή του σήματος, όπως αυτή προκύπτει μέσα από την εφαρμογή τους με την πάροδο των ετών. Στη συνέχεια, ψηφίστηκε ο Κανονισμός (ΕΚ) 66/2010 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 25ης Νοεμβρίου 2009, ο οποίος κινείται στον άξονα της βελτίωσης των απαιτούμενων σταδίων μέχρι την απόκτηση της περιβαλλοντικής ετικέτας, της απλοποίησης και διευκόλυνσης των ενδιαφερομένων επιχειρήσεων -κατασκευαστών, ώστε να επιτευχθεί αύξηση του αριθμού των προϊόντων που κυκλοφορούν στην ελεύθερη αγορά και φέρουν το ευρωπαϊκό οικολογικό σήμα. Ο Κανονισμός 66/2010 ισχύει μέχρι σήμερα με μόνη τροποποίηση στο Παράρτημα ΙΙΙ που αφορά στο ύψος των τελών, η οποία επήλθε με τον Κανονισμό (ΕΕ) 782/2013 της Επιτροπής, της 14ης Αυγούστου 2013. Το ευρωπαϊκό eco label απεικονίζεται ως ένα λουλούδι με πράσινα φύλλα που φέρει το σήμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Για τον λόγο αυτό καλείται και «eco flower». Το ευρωπαϊκό σύστημα είναι εθελοντικό και βασίζεται σε πολλαπλά κριτήρια και κυρίως στον έλεγχο του κύκλου ζωής του προϊόντος. Επιπρόσθετα, το εν λόγω σύστημα αφορά εκτός από προϊόντα και υπηρεσίες[22].

O αναθεωρημένος κανονισμός 1980/2000 για το Eco Label έχει ως στόχο την αύξηση της αποτελεσματικότητας, τη βελτίωση του προγραμματισμού και την απλούστευση του συστήματος απονομής, σύμφωνα με την επιστημονική και εκσυγχρονισμένη τεχνική πρόοδο και πείρα. Επίσης, αυτός ο κανονισμός θέσπισε ενιαία κριτήρια, λιγότερο επιβλαβή για το περιβάλλον[23].

Αναφορικά με την ελληνική περιβαλλοντική νομοθεσία για το Eco label, υπάρχουν Υπουργικές Αποφάσεις για το οικολογικό σήμα (Υπουργική Απόφαση 86644/2482 της 30ης Σεπτεμβρίου 1993 με τίτλο: «Σύστημα φορέα απονομής οικολογικού σήματος», Υπουργική Απόφαση 59847 της 19ης Οκτωβρίου 2001 με τίτλο: «Καθορισμός του τέλους αίτησης για την απονομή του κοινοτικού οικολογικού σήματος και του ετήσιου τέλους για τη χρήση του»), καθώς επίσης και ενσωμάτωση της Κοινοτικής Περιβαλλοντικής νομοθεσίας.

5. Συμπέρασμα

Προς επίρρωση των παραπάνω, γίνεται κατανοητό πως η χρήση των οικολογικών σημάτων αποφέρει σημαντικά πλεονεκτήματα στους παραγωγούς, στους καταναλωτές, αλλά και στο περιβάλλον. Η ευρωπαϊκή νομοθεσία παρέχει κατευθυντήριες γραμμές και περιορισμούς για την προστασία και την υιοθέτηση των οικολογικών σημάτων. Αξίζει να επισημανθεί πως η υιοθέτηση οικολογικών ετικετών θεωρείται ως ευκαιρία για αυξημένες πωλήσεις, μέσω της διαφοροποίησης προϊόντων, της αυξημένης λογοδοσίας ή της αυξημένης «στροφής» των καταναλωτών προς φιλικά προς το περιβάλλον προϊόντα. Παρόλα αυτά, αξίζει να αναφερθεί πως η αγορά κατακλύζεται από πολλά προϊόντα, πολλές πληροφορίες, περιορισμένο χρόνο και έλλειψη ανεξάρτητων, προσβάσιμων και κατανοητών πληροφοριών για την περιβαλλοντική απόδοση[24]. 

Δείτε και άλλα άρθρα της Γεωργίας Τσάκνη εδώ

---

[1] http://www1.aegean.gr/environment/eda/Envirohelp/greece/bestpractices/BestPracticeEcolabells.html

[2] http://www1.aegean.gr/environment/eda/Envirohelp/greece/bestpractices/BestPracticeEcolabells.html

[3]Χαντέ, Λ. (2016) «Ευρωπαϊκό σήμα οικολογικών προϊόντων (eu eco label – eco flower) στο www.dasarxeio.com, 14/12/2016

[4] UK Department for Environment Food and Rural Affairs (Defra), “Green Claims - Practical Guidance”, 2003, p. 5.

[5] A guide to environmental labels – for Procurement Practiotioners of the United Nations System (2009), UNOPS, Sustainable United Nations

[6] European Commission, “Study on different types of Environmental Labelling (ISO Type II and III Labels): Proposal for an Environmental Labelling Strategy”, September 2000

[7] Japan, Canada, Germany, Norway, Denmark, Republic of South Korea, China and Sweden

[8] http://www.environdec.com/pageId.asp.

[9] http://www1.aegean.gr/environment/eda/Envirohelp/greece/bestpractices/BestPracticeEcolabells.html

[10] http://www.aegean.gr/environment/eda/Envirohelp/greece/bestpractices/BestPracticeEcolabells.html

[11] http://www.aegean.gr/environment/eda/Envirohelp/greece/bestpractices/BestPracticeEcolabells.html

[12] Θεοχάρη, Χ. «Ευρωπαϊκό Οικολογικό Σήμα για υπηρεσίες τουριστικών καταλυμάτων»

[13]Χαντέ, Λ. (2016) «Ευρωπαϊκό σήμα οικολογικών προϊόντων (eu eco label – eco flower) στο www.dasarxeio.com, 14/12/2016

[14] Mak, H. K. and Crane, A. (2009). «Ecolabelling: A development framework». In C. Campbell (ed), Marketing in Transition: Scarcity, Globalism, & Sustainability Proceedings of the 2009 World Marketing Congress, Oslo, Norway.

[15] DEFRA. (2004, June 16). Prior Options Review of the UK Ecolabelling Board. Retrieved January 24, 2008 from http://www.defra.gov.uk/ENVIRONMENT/consumerprod/ecolabel/ukeb/index.htm

[16] Κουτούπα-Ρεγκάκου, Ε. (2008) «Δίκαιο του περιβάλλοντος», Εκδόσεις Σάκκουλα, σ. 123

[17] Ζέρβας, Ν. (2013) «Το Ευρωπαϊκό Οικολογικό Σήμα», https://nomosphysis.org.gr

[18] Stein, J. (2009) «The Legal Status of Eco-Labels and Product and Process Methods in the World Trade Organization», American Journal of Economics and Business Administration 1 (4): 285-295, 2009 ISSN 1945-5488

[19] Stein, J. (2009) «The Legal Status of Eco-Labels and Product and Process Methods in the World Trade Organization», American Journal of Economics and Business Administration 1 (4): 285-295, 2009 ISSN 1945-5488

[20] World Trade Organization, 2009. Environment: issues-labeling. http://www.wto.org/english/tratop_e/envir_e/labelli ng_e.htm

[21] Hawkins, S., 2008. Skirting protectionism: A GHG-based trade restriction under the WTO. Geo. Int. Environ. L. Rev., 20: 434./ Markandya, A., 1997. Eco-Labeling: An Introduction and Review. In: Eco-Labelling and International Trade, Zarrilli, S. et al. (Eds.). Palgrave Macmillan, ISBN: 0-333-66547-3, pp: 6.

[22] Χαντέ, Λ. (2016) «Ευρωπαϊκό σήμα οικολογικών προϊόντων (eu eco label – eco flower) στο www.dasarxeio.com, 14/12/2016

[23] Ζαχουριαδάκης, Γ. (2008) «Ευρωπαϊκό Οικολογικό Σήμα Ποιότητας: ECO LABEL. Στατιστική και Νομική Ανάλυση», διπλ. εργασία ΠΜΣ Τμήμα Μηχανικών Περιβάλλοντος, Πολυτεχνείο Κρήτης

[24] Horne, R. (2009) «Limits to labels: The role of eco-labels in the assessment of product sustainability and routes to sustainable consumption», International Journal of Consumer Studies ISSN 1470-6423