Ηθική παρενόχληση και τραμπουκισμός στο χώρο εργασίας (mobbing) υπό το πρίσμα του άρθρου 312 του νέου Ποινικού Κώδικα
Η ηθική παρενόχληση και τραμπουκισμός στον χώρο εργασίας, γνωστά και ως mobbing, αποτελούν πλέον αυτούσιο ποινικό αδίκημα, με τη διεύρυνση του υποκειμένου του εγκλήματος, τιμωρούμενο κατά το άρθρο 312 παρ.1 και 4 του Ποινικού Κώδικα, το οποίο φέρει τον τίτλο «Σωματική Βλάβη Αδύναμων Ατόμων». Σύμφωνα με τις διατάξεις του νέου ΠΚ μετά το Ν. 4619/2019:
"1. Όποιος προκαλεί σωματική κάκωση ή βλάβη της υγείας σε ανήλικο ή σε πρόσωπο που δεν μπορεί να υπερασπίσει τον εαυτό του, εφόσον τα πρόσωπα αυτά βρίσκονται υπό την επιμέλεια ή την προστασία του δράστη βάσει νόμου, δικαστικής απόφασης ή πραγματικής κατάστασης, συνοικούν με τον δράστη ή έχουν μαζί του σχέση εργασίας ή υπηρεσίας, τιμωρείται: α) για την πράξη του άρθρου 308 παρ. 1 εδάφιο α΄, με φυλάκιση τουλάχιστον ενός έτους, β) για την πράξη του άρθρου 309, με φυλάκιση τουλάχιστον δύο ετών, γ) για την πράξη του άρθρου 310 παρ. 1 εδ. α΄, με φυλάκιση τουλάχιστον τριών ετών και αν επεδίωκε την πρόκληση βαριάς σωματικής βλάβης, με κάθειρξη και δ) για την πράξη του άρθρου 311, με κάθειρξη.
4. Με την πρόκληση σωματικής βλάβης κατά την παράγραφο 1 στοιχείο γ΄ εξομοιώνεται και η μεθοδευμένη πρόκληση έντονου σωματικού πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία, ή ψυχικού πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβη, ιδίως με την παρατεταμένη απομόνωση σε βάρος των προσώπων της πρώτης παραγράφου".
Η εργασιακή παρενόχληση εδράζεται στην ανισορροπία δύναμης και στην κατάχρηση της υπερέχουσας θέσης του θύτη έναντι του θύματος στο πλαίσιο εξουσιαστικών σχέσεων, όπως είναι κατ΄εξοχήν η σχέση υπαλλήλου- εργοδότη ή και υφιστάμενου –προϊστάμενου.
Στην πραγματικότητα πρόκειται για έναν κλιμακούμενο και μεθοδευμένο ψυχολογικό πόλεμο κατά του εργαζόμενου, στον οποίο παρατηρούνται δύο φαινόμενα: Η κατάχρηση εξουσίας και ο διαστροφικός χειρισμός.[1]
Συνηθέστερες εκδηλώσεις της παρενόχλησης στο χώρο εργασίας είναι ο εκφοβισμός, οι απειλές, οι προσβολές, η εξύβριση και η κάθε είδους λεκτική αλλά και σωματική βία εις βάρος του εργαζόμενου.
Πέρα από τις προφανείς αξιόποινες συμπεριφορές του εργοδότη ή προϊστάμενου, υπάρχουν και συμπεριφορές που υποκρύπτουν εργασιακή παρενόχληση. Για παράδειγμα, η μειωτική σύγκριση με άλλους υπαλλήλους, η προαγωγή άλλου υπαλλήλου με λιγότερα τυπικά και ουσιαστικά προσόντα, η άνιση μεταχείριση εις βάρος του θύματος (συμπεριφορά, μισθός, άδειες κλπ), η εξώθηση σε σφάλματα, η κοινοποίηση δήθεν πρόθεσης πρόσληψης νέου υπαλλήλου προκειμένου να εκφοβισθεί το θύμα ότι θα αντικατασταθεί και θα απολυθεί, τα κακόβουλα σχόλια, η απομόνωση του εργαζόμενου από το υπόλοιπο προσωπικό, η σεξουαλική παρενόχληση, αποτελούν συνήθεις πρακτικές του θύτη εργασιακής παρενόχλησης.
Ζήτημα αποτελεί η ερμηνεία του «ανυπεράσπιστου προσώπου». Πλήρης αδυναμία αυτοϋπεράσπισης υπάρχει, όταν το θύμα δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να αντιδράσει και να προστατεύσει το εαυτό του. Αυτό συμβαίνει π.χ., όταν το θύμα είναι ναρκωμένο, κατάκοιτο, δεμένο κλπ. Αντίστοιχα, μερική αδυναμία αυτοϋπεράσπισης υπάρχει, όταν το θύμα μπορεί μεν να αντιδράσει, αλλά στην κατάσταση που βρίσκεται δεν μπορεί να προστατεύσει αποτελεσματικά τον εαυτό του. Yποστηρίζεται μάλιστα η άποψη ότι δεν είναι ανυπεράσπιστος εκείνος, ο οποίος, μολονότι θα μπορούσε να αντιδράσει, δεν αντιδρά φοβούμενος τις πιθανολογούμενες δυσμενείς επιπτώσεις της αντίδρασής του[2].
Ως παράδειγμα αναφέρεται στην επιστημονική βιβλιογραφία η περίπτωση του ρωμαλέου μεν, αλλά πάμπτωχου και πολύτεκνου εργάτη, ο οποίος δέχεται να τον χτυπάει ο γέρος εργοδότης του και δεν διανοείται καν να αμυνθεί από τον φόβο της βέβαιης απόλυσής του[3].
Στην εξουσιαστική σχέση εργασίας όμως ο εργαζόμενος θα έχει συνηθέστερα τα χαρακτηριστικά του ανυπεράσπιστου προσώπου. Όταν ένας υπάλληλος εργάζεται σε συνθήκες οικονομικής κρίσης και γενικευμένης ανεργίας και ο μισθός του είναι το μοναδικό του εισόδημα για να καλύψει τις στοιχειώδεις ανάγκες του ίδιου και της οικογένειάς του, δεν θα θεωρείται έστω μερικά ανυπεράσπιστος απέναντι στην εργασιακή παρενόχληση που υφίσταται από τον εργοδότη του; Ποια είναι εν προκειμένω τα περιθώρια αντίδρασης και άμυνας υπό την δαμόκλειο σπάθη της απόλυσης και της πραγματικής αδυναμίας επιβίωσης; Δεν είναι ψυχολογικά "δεμένος" και αυτός; Η΄ μήπως η συνεχής και μεθοδική κακοποιητική συμπεριφορά από τον εργοδότη δεν δημιουργεί σταδιακά όλο και επιδεινούμενη ψυχική βλάβη στον εργαζόμενο ώστε αυτός να έχει καταστεί ανυπεράσπιστος;
H αντίθετη άποψη παραγνωρίζει τη σημασία και το βάθος του ψυχικού τραύματος που έχει σαν αποτέλεσμα την ψυχική αδυναμία του θύματος της παρενοχλητικής συμπεριφοράς. Για ποιο λόγο να περιορίζεται, ως προϋπόθεση εφαρμογής του άρθρου 312 ΠΚ, μόνο στη φυσική και όχι και στην ψυχική αδυναμία του εργαζόμενου να αντιδράσει και να προστατεύσει αποτελεσματικά τον εαυτό του; Άλλωστε αυτός είναι ο στόχος του θύτη μέσω της κακοποιητικής συμπεριφοράς, δηλαδή αρχικά να αιφνιδιάσει και να αποσταθεροποιήσει το θύμα και μέσω των επιθέσεων του να το ακρωτηριάσει συναισθηματικά, να το χειραγωγήσει και να κάμψει οποιαδήποτε αντίστασή του. Η συνεχής αυτή σκληρή συμπεριφορά καθιστά εν τοις πράγμασι τον εργαζόμενο ψυχικά και για το λόγο αυτό και φυσικά αδύναμο, επομένως και ανυπεράσπιστο, κατά την έννοια του διάταξης του άρθρου 312 παρ.1 ΠΚ.
[1] Μarie France Hirigoyen “Ηθική Παρενόχληση-Η κρυμμένη βία στην καθημερινή ζωή”
[2] Διαταξη ΕισΠλημ Πατρών 315/2020 (τνπ Νομος)
[3] ο.π.
Σχόλια