Ο ρόλος της Ηθικής στη Δημόσια Διοίκηση

Της Γεωργίας Τσάκνη, Δρ. Νομικής ΔΠΘ

1. Εννοιολογικός προσδιορισμός της ηθικής

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η ηθική αποτελεί πολυδιάστατη έννοια με ποικίλες εκφάνσεις στην κοινωνική και πολιτική ζωή της χώρας και σημαντικές αναφορές τόσο στην ελληνική όσο και στη διεθνή βιβλιογραφία. Στο παρόν άρθρο λαμβάνει χώρα προσπάθεια καταγραφής του ρόλου της ηθικής στη δημόσια διοίκηση.

Ο όρος «ηθική» γεννήθηκε στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία και προέρχεται από το «ήθος». Τα «ήθη» αποτελούν τους τρόπους της συμπεριφοράς ενός ανθρώπινου όντος, τις διαθέσεις και τις ενέργειές του μέσα στην κοινωνική ζωή, που με τον εθισμό σταθεροποιούνται και χαρακτηρίζουν έναν άνθρωπο[1]. Ως «ήθος» έχει επικρατήσει να ονομάζεται ο σταθερός και χαρακτηριστικός τρόπος της συμπεριφοράς ενός ανθρώπου, όχι γενικά και αδιάκριτα στις κοινές και καθημερινές, αλλά στις σοβαρές υποθέσεις της ζωής του[2]. Σύμφωνα με τους Remley και Herlihay, η ηθική «αποτελεί έναν κλάδο της φιλοσοφίας και ασχολείται με τους κανόνες, που διέπουν τη συμπεριφορά, τη λήψη ηθικών αποφάσεων και τις ανθρώπινες σχέσεις[3]».

Η ηθική σχετίζεται με την καθιέρωση μιας επιθυμητής συμπεριφοράς σε σχέση με το καλό, το κακό, τη δικαιοσύνη, την αδικία, καθώς και μια σειρά αρχών, προτύπων και κανόνων, η τήρηση των οποίων βασίζεται στη συνείδηση των ατόμων και την κοινή γνώμη[4]. Επίσης, περιλαμβάνει τη χρήση της λογικής για τον καθορισμό μιας σωστής πορείας δράσης και θεωρείται εσωτερικός προσωπικός έλεγχος και προσωπική ευθύνη[5]. Η ηθική μπορεί να θεωρηθεί ως μία από τις παγκόσμια καθιερωμένες «εξελικτικές καθολικότητες» (αντιπροσωπευτική δημοκρατία, κράτος δικαίου, οικονομία της αγοράς, οργανωμένη γραφειοκρατία), καθώς αλλάζει και προσαρμόζεται στα δεδομένα της κάθε κοινωνίας, εμφανίζεται και διαφοροποιείται μετά από ένα ορισμένο στάδιο κοινωνικής αλλαγής, ενώ η καθολικότητά της συνίσταται στη «θεσμοθέτησή» της ως παγκόσμια αξία, καθώς ισχύει σε όλες τις κοινωνίες[6].

Τα ηθικά πρότυπα για κάθε άνθρωπο ενδέχεται να διαφέρουν, καθώς αλληλοεπιδρούν με το εξωτερικό περιβάλλον και διαμορφώνουν τον εσωτερικό ηθικό κώδικα του καθενός[7]. Κατά τον Newman[8], οι παράγοντες που επιδρούν στα ηθικά πρότυπα είναι οι εξής: οι προσωπικές αξίες, η θρησκεία, ο πολιτισμός, η ιδεολογία και οι προσωπικές αρετές.

Αναφορικά με τη διάσταση της ηθικής στη δημόσια διοίκηση, αυτή συνδέεται με μία θεμελιώδη αξιολογική κρίση του υποκειμένου σχετικά με το τι είναι καλό ή κακό κατά την άσκηση της διοικητικής δραστηριότητας[9]. Είναι πολύ σημαντικό να αποσαφηνίζει θέματα στις «γκρίζες» ζώνες της διοικητικής καθημερινότητας, όπου επικρατεί αβεβαιότητα για το τι είναι σωστό ή λάθος, καλό ή κακό και δημιουργούνται ηθικά διλήμματα και ενδο-οργανωσιακές συγκρούσεις κατά τη διαδικασία λήψης αποφάσεων[10]. Η επιχειρηματική ηθική συμπεριφορά επηρεάζεται από την ηθική συλλογιστική της διοίκησης, ενώ η προσωπική ακεραιότητα του διευθυντή σε συνδυασμό με τον εταιρικό στόχο μπορούν να καθοδηγήσουν την ηθική συμπεριφορά του οργανισμού[11].

2. Εννοιολογικό πλαίσιο ηθικού διλήμματος στη δημόσια διοίκηση

Ως ηθικό δίλημμα ορίζεται η κατάσταση στην οποία δύο ή περισσότερες αξίες βρίσκονται σε αντιπαράθεση. Πρόκειται για μια κατάσταση που εμπεριέχει συγκρουόμενες ηθικές αξιώσεις και αναδύει συγκεκριμένες ερωτήσεις, όπως: Τι πρέπει να κάνω, ποιο είναι το σωστό και ποιο το λάθος, ποιο είναι το μειονέκτημα και ποιο το πλεονέκτημα της απόφασης ή της πράξης μου. Η μη ύπαρξη μιας τέλειας και πλήρως ικανοποιητικής λύσης αποτελεί το βασικό χαρακτηριστικό κάθε ηθικού διλήμματος. Το ηθικό δίλημμα προκύπτει κάθε φορά όταν για την επίλυση ενός ζητήματος προτείνονται διάφορες εναλλακτικές προτάσεις, επαρκώς αιτιολογημένες, καθεμιά από τις οποίες έχει διαφορετικές συνέπειες. Συνήθως αυτές οι εναλλακτικές προτάσεις είναι αντιφατικές και επομένως πολύ δύσκολο να συμβιβαστούν. Παρόλα αυτά, καλείται κανείς να επιλέξει μεταξύ τους, γι’ αυτό σε όλες τις προσεγγίσεις που περιέχουν ηθικά διλήμματα προκύπτει σύγκρουση μεταξύ αξιών[12].

Τα ηθικά και δεοντολογικά διλήμματα που μπορεί να αντιμετωπίσει ένας υπάλληλος στη δημόσια διοίκηση σχετίζονται με τη δυνατότητα επιλογής διαφορετικού τρόπου δράσης σχετικά με μία απόφαση που πρόκειται να ληφθεί, με τις διαφορετικές συνέπειες που θα προκύψουν, καθώς επίσης αναδύονται στην περίπτωση που υπάρχουν δύο ή περισσότερες νόμιμες λύσεις, εάν υπάρχουν αμφιβολίες σχετικά με τον ενδεδειγμένο τρόπο διαχείρισης μίας κατάστασης και εάν υπάρχει σύγκρουση με τις ηθικές αξίες του υπαλλήλου ή εάν αυτός έχει αμφιβολίες ή δυσκολίες, σχετικά με την ερμηνεία του κανόνα ή της αρχής που ισχύει για κάθε περίπτωση[13].

Αναφορικά με τις ηθικές αξίες του κώδικα ηθικής και επαγγελματικής συμπεριφοράς των υπαλλήλων στο δημόσιο τομέα, αυτές είναι οι κάτωθι:

• Σεβασμός στο Σύνταγμα, τους νόμους και τους θεσμούς
• Ακεραιότητα
• Σεβασμός στους ανθρώπους και το περιβάλλον
• Επαγγελματισμός

Επιπρόσθετα, οι αξίες που συμβάλλουν στην προώθηση της ακεραιότητας του δημόσιου τομέα είναι η διαφάνεια, η λογοδοσία, η αμεροληψία, η αντικειμενικότητα και η εμπιστευτικότητα[14].

Σε συνέχεια των ανωτέρω, αξίζει να επισημανθεί πως τόσο ο Οδηγός Ορθής Διοικητικής Συμπεριφοράς όσο και ο Κώδικας Διοικητικής Διαδικασίας συμβάλλουν στην προώθηση της χρηστής διοίκησης.

Οι κανόνες δράσης και συμπεριφοράς των δημοσίων υπαλλήλων[15], βασίζονται θεμελιωδώς σε επιταγές συνταγματικής και νομικής προέλευσης και ιδιαίτερα στη συνταγματική πίστη και την αφοσίωση στην πατρίδα[16], στην προστασία του δημοσίου συμφέροντος[17], στην εξυπηρέτηση και τον σεβασμό προς τον πολίτη[18] και στην προάσπιση της νομιμότητας[19].

3. Συμπέρασμα

Κατ’ ακολουθία των ανωτέρω, γίνεται κατανοητό πως η ηθική στην ελληνική δημόσια διοίκηση αποτελεί ιδιαίτερα σημαντική παράμετρο, αναφορικά με τη χρηστή διοίκηση και την προώθηση αξιών, που συμβάλλουν στη δίκαιη και αποτελεσματική λειτουργία του κράτους. Η ηθική συμβάλλει στην καταπολέμηση φαινομένων διαφθοράς και κακοδιοίκησης, στην εξάλειψη των γραφειοκρατικών εμποδίων και στον περιορισμό της ανεξέλεγκτης άσκησης της εξουσίας. Η καθιέρωση τόσο διοικητικής και οργανωσιακής κουλτούρας όσο και συμμετοχικού μοντέλου διοίκησης δύνανται να συμβάλουν στην προώθηση των αρχών της ισότητας, της δικαιοσύνης και της ακεραιότητας στη δημόσια διοίκηση.

Υπό αυτό το πρίσμα, σύμφωνα με τον πρώην Γενικό Επιθεωρητή Δημόσιας Διοίκησης Λ. Ρακιντζή, κρίνεται περισσότερο αναγκαίο από ποτέ να λάβουν χώρα οι κάτωθι αλλαγές στο θεσμικό πλαίσιο του πειθαρχικού δικαίου[20]:

• Διαφοροποίηση των πειθαρχικών από τα υπηρεσιακά συμβούλια και αλλαγή στη σύνθεσή τους.
• Ενίσχυση του ρόλου των Δευτεροβάθμιων Πειθαρχικών Συμβουλίων και αλλαγές στη σύνθεσή τους.
• Ταχύτερη απονομή πειθαρχικού δικαίου, με απευθείας παραπομπή στα υπηρεσιακά συμβούλια, όταν τα πειθαρχικά παραπτώματα είναι ταυτόχρονα και ποινικά αδικήματα.
• Συντόμευση των προθεσμιών ολοκλήρωσης της πειθαρχικής διαδικασίας με ευθύνη των υπηρεσιακών συμβουλίων.
• Συντόμευση των διαδικασιών και του χρόνου εκδίκασης από τα ποινικά δικαστήρια των υποθέσεων διαφθοράς. Ήδη, υπάρχει σχετικός νόμος, θετική πρόβλεψη και εγκύκλιος του Εισαγγελέα του Α.Π.
• Επιμήκυνση του χρόνου παραγραφής των πειθαρχικών παραπτωμάτων.

Επιπρόσθετα, αξίζει να επισημανθεί πως η ηθική αποτελεί έννοια με θετικό πρόσημο, καθώς εμπεριέχει ιδιότητες, όπως  η ευγένεια, η αυτονομία, η αμεροληψία και η αποδοχή, ενώ οδηγεί σε απαγορεύσεις καταχρηστικών συμπεριφορών, όπως η χειραγώγηση, η απάτη, η δωροδοκία και η κατάχρηση δημόσιας θέσης και δημοσίων πόρων.

Η ηθική οδηγεί στη δικαιοσύνη, η οποία ενσωματώνει το ενδιαφέρον για την ισότητα, την αμεροληψία, την αναλογικότητα, τη διαφάνεια και τη δίκαιη διαδικασία.

Συμπερασματικά, η ηθική κρίνεται απαραίτητη στη δημόσια διοίκηση, λόγω των διαφορετικών ρόλων που διαδραματίζει, καθώς λειτουργεί ως προασπιστής της δικαιοσύνης, της υπευθυνότητας, της αμεροληψίας, της αξιοπιστίας και της λογοδοσίας[21].

Δείτε την αρθρογραφία της Γεωργίας Τσάκνη εδώ

---

[1] Μπερτσιμά, Ι. (2021) «Ηθική και Δεοντολογία στη σύγχρονη Δημόσια Διοίκηση», διπλ. εργασία ΠΜΣ «Δημόσια Διοίκηση και Τοπική Αυτοδιοίκηση», Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.

[2] Παπανούτσος, Ε., (2016). Ο νόμος και η αρετή. Η ηθική συνείδηση και τα προβλήματά της. Αθήνα: Εκδόσεις Νόηση.

[3] Θανόπουλος, Γ. (2009) «Επιχειρηματική Ηθική και Δεοντολογία», Interbooks, Αθήνα, σελ. 133

[4] Antonio Sandu, (2015). PROFESSIONAL AND TRANSPARENCY ETHICS IN PUBLIC AMINISTRATION.

Διαθέσιμο:https://www.academia.edu/36350867/ETICA_PROFESIONALA_SI_TRANSPARENȚA_IN_ADMINISTRATIA_PUBLICA. Πρόσβαση 09/09/2020.

[5] Sok Vanny, Ethics in Public Service: Implications for the Cambodian Administration.

Διαθέσιμο:https://www.academia.edu/6954881/Ethics_in_Public_Service_Implications_for_the_Cambodian_Administration Πρόσβαση 09/09/2020.

[6] Ασπρίδης, Γ., (2015). Εταιρική κοινωνική ευθύνη - Η όψη του ανθρώπινου παράγοντα στην επιχείρηση. [ηλεκτρ. βιβλ.] Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών.

Διαθέσιμο στο: http://hdl.handle.net/11419/4801 Πρόσβαση 09/09/2020.

[7] Γεροντίδου, Ρ. (2019) «Η ηθική στη λήψη αποφάσεων», διπλ. εργασία ΠΜΣ «Διοίκηση Επιχειρήσεων», ΑΠΘ

[8] Newman, L. (1995) «Contemporary Jewish ethics and morality: a reader», New York: Oxford University Press 

[9] Γώγος, Κ., (2000). Κανόνες Δεοντολογίας της Δημόσιας Διοίκησης. Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Σάκκουλα.

[10] Καρκατσούλης, Π., (2004). Το Κράτος σε μετάβαση: από τη "διοικητική μεταρρύθμιση" και το "νέο δημόσιο μάνατζμεντ" στη "διακυβέρνηση".

[11] Newman, L., ό.π.

[12] Λιαράκου Γ. (2013) «Το ηθικό δίλημμα», Πανεπιστήμιο Αιγαίου.

[13] Κώδικας Ηθικής και Επαγγελματικής Συμπεριφοράς υπαλλήλων του δημόσιου τομέα», Εθνική Αρχή Διαφάνειας, Γενική Διεύθυνση Ακεραιότητας και Λογοδοσίας, Υπουργείο Εσωτερικών.

[14] Κώδικας Ηθικής και Επαγγελματικής Συμπεριφοράς υπαλλήλων του δημόσιου τομέα», Εθνική Αρχή Διαφάνειας, Γενική Διεύθυνση Ακεραιότητας και Λογοδοσίας, Υπουργείο Εσωτερικών

[15] Προεδρία της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας (ν.276) 18  

[16] Σύνταγμα άρθρο 103 παρ. 1, Ν. 3528/2007 άρθρο 24 (YΚ, ΦΕΚ 26 A). 

[17] Σύνταγμα άρθρο 103 παρ. 1 και Ν. 3528/2007 άρθρο 24 (YΚ, ΦΕΚ 26 A). 

[18] Σύνταγμα άρθρα 1 παρ. 3 και 103 παρ. 1. 

[19] Ν. 3528/2007, άρθρα 24 και 25: Κύρωση του Κώδικα Κατάστασης Δημοσίων Πολιτικών Διοικητικών Υπαλλήλων και Υπαλλήλων Ν.Π.Δ.Δ., Ηλεκτρονικά διαθέσιμο: <Ν. 3528/2007 - ΦΕΚ 26/Α/9-2-2007>, Ανακτήθηκε:19 Ιανουαρίου 2023.  

[20] Ρακιντζής, Λ. (2012) «Πειθαρχικός έλεγχος και ενίσχυση της ηθικής και της δεοντολογίας: ο θεσμικός ρόλος του Γενικού Επιθεωρητή Δημόσιας Διοίκησης, Συνέδριο Ηθική και Δεοντολογία στη Σύγχρονη Δημόσια Διοίκηση, ΕΚΔΔΑ, L’ ena (exole nationale d’ administarion)

[21] Buye, R. (2021) «Role of ethics in public administration», www.researchgate.net/publication/352895620

[Σημείωση: Οι απόψεις που εκφράζονται στα άρθρα είναι προσωπικές-του εκάστοτε αρθρογράφου/συντάκτη- και δεν συμφωνούν απαραίτητα με τις απόψεις και θέσεις της ιστοσελίδας]

[photo freepik.com]